وزارت مستعمرات در سال 1710 م به من مأموريت داد كه به مصر و عراق و تهران و حجاز و آستانه سفر كنم و اطلاعاتي كافي در مورد راه‌هاي ايجاد تفرقه در ميان مسلمين و ايجاد سلطه بر بلاد اسلام جمع‌آوري كنم. در همان زمان نُه نفر ديگر از بهترين و برگزيده‌ترين كامندان وزارت مستعمرات نيز اعزام شدند. قدم اول: آستانه (استانبول) وزارت مستعمرات در سال 1710 م به من مأموريت داد كه به مصر و عراق و تهران و حجاز و آستانه سفر كنم و اطلاعاتي كافي در مورد راه‌هاي ايجاد تفرقه در ميان مسلمين و ايجاد سلطه بر بلاد اسلام جمع‌آوري كنم. در همان زمان نُه نفر ديگر از بهترين و برگزيده‌ترين كامندان وزارت مستعمرات نيز اعزام شدند. اين عده افرادي بس فعال، كارآمد و پرتلاش در جهت تحكيم سيطره حكومت بر ساير اجزاي امپراتوري و ساير بلاد مسلمين بودند. وزارتخانه پول كافي و اطلاعات لازم و نقشه‌هاي ممكن و اسامي حكام و علما و رؤساي قبايل را در اختيار ما گذاشت. آخرين سخن منشي مخصوص را كه در وقت خداحافظي به نام مسيح با ما گفت، از ياد نمي‌برم. وي گفت: «آيندة كشور ما منوط به موفقيت شماست. براي رسيدن به موفقيت تا آنجا كه مي‌توانيد توان خود را به كار گيريد». من به قصد آستانه، مركز خلافت اسلامي، به راه افتادم. مأموريت من دوطرفه بود. زيرا مي‌بايست زبان تركي، زبان مسلمين آن ديار را فرا مي‌گرفتم. البته من در لندن چيزهاي بسياري به سه زبان آموختم: زبان تركي، زبان عربي (زبان قرآن) و زبان پهلوي زبان ايرانيان. اما آموختن زبان كاري است و تسلط بر زبان به طوري كه انسان بتواند همانند زبان اهل همان كشور تكلم كند، كاري ديگر. اگر آموختن زبان فقط به صرف چند سال معدود وقت لازم دارد، تسلط بر زبان چندين برابر اين فرصت را مي‌طلبد، چرا كه من مي‌بايست زبان را با تمام دقايق و ريزه‌كاري‌هاي آن مي‌آموختم تا مبادا در اطرافم شبهه‌اي ايجاد شود. اما من از اين بابت هيچ احساس نگراني نمي‌كردم، زيرا مسلمين از تسامح و سعة صدر و خوش‌گماني برخوردارند و اين نكات را البته پيامبرشان به آن‌ها آموخته است. شبهه نزد آن‌ها مثل شبهه در نزد ما نيست. از سوي ديگر حكومت تركان در سطح مطلوبي نبود كه بتواند جاسوسان و عاملان را كشف كند، چرا كه اين حكومت در سراشيبي ضعف و نابودي قرار داشت و همين امر باعث آسودگي خيال ما مي‌شد. پس از سفري خسته‌كننده به آستانه رسيدم و در آن‌جا خود را به اسم «محمد» معرفي كردم. به مسجد (محل اجتماع مسلمين براي عبادت خداوند) رفتم. نظم و نظافت و طاعتي كه در مسجد از آن‌ها ديدم، نظر مرا جلب كرد و با خود گفتم: چرا بايد با اين‌ها جنگ كنيم؟ آيا مسيح ما را به اين كار سفارش كرده است؟ اما فوراً به خود آمدم و از اين انديشة شيطاني گريختم و با خود تجديد پيمان كردم كه اين راه را تا به آخر دنبال كنم. در آن جا به عالم پير و سالخورده‌اي به نام «احمد افندم» برخوردم. وي مردي پاك‌دل، پرحوصله، روشن‌ضمير و نيك‌پسند بود؛ صفاتي كه حتي در بهترين روحانيون خود نظير آن‌ها را نديده بودم. شيخ مي‌كوشيد روز و شب به محمد ـ پيغمبر ـ تشبه كند. او را ايده‌آل خود مي‌دانست و هرگاه نام وي را بر زبان مي‌آورد چشم‌هايش پر از اشك مي‌شد. از اقبال من اين بود كه وي حتي يك بار هم از اصل و نسب من نپرسيد و فقط مرا با نام «محمد افندي» صدا مي‌زد. هر نكته‌اي كه از او مي‌پرسيدم در كمال مهرباني به من پاسخ مي‌داد چرا كه فهميده بود كه من در كشور آن‌ها مهمان هستم و آمده‌ام آنجا كار كنم و در ساية سلطاني كه نمايندة محمد پيغمبر بود زندگي كنم. (در واقع دليل من براي ماندن در آستانه همين بود). به شيخ گفته بودم كه من جواني هستم كه پدر و مادرم از دنيا رفته‌اند و هيچ برادري هم ندارم. پدر و مادرم اندكي پول برايم باقي گذاردند و من هم تصميم گرفتم كار كنم و قرآن و حديث بياموزم. از اين رو به مركز اسلام آمدم تا دين و دنيا را به چنگ آورم. شيخ بسيار مرا تحسين كرد و سخناني با من گفت كه آن‌ها را همچنان كه گفته در اين جا ذكر مي‌كنم. وي گفت: به خاطر علل و عواملي احترام تو بر ما واجب است: 1. تو مسلماني و مسلمانان با هم برادرند. 2. تو مهماني و رسول خدا هم فرموده است: «ميهمان را گرامي بداريد». 3. تو در پي علم و دانشي و اسلام به گرامي داشتن دانشجو تأكيد مي‌فرمايد. 4. تو در پي كسب و كاري و درحديث آمده است كه «كاسب محبوب خداست». من از شنيدن اين گفته‌ها بسيار شگفت‌زده شدم و با خود گفتم: اي كاش مسيحيت نيز از چنين حقايق تابناكي برخوردار مي‌بود. اما از اين تعجب كردم كه اسلام با اين رفعت و والايي چطور به دست حكام و زمامداران مغرور و عالمان بي‌خبر از دنيا دچار ضعف و سستي شده است؟! به شيخ گفتم: مي‌خواهم قرآن بياموزم. شيخ از اين درخواست من استقبال كرد و «سورة حمد» را به من ياد داد و معاني آن را برايم تفسير كرد. من نيز به هنگام گفتم برخي الفاظ با مشقت روبه‌رو مي‌شدم و اين مشقت گاه به منتهاي خود مي‌رسيد. به خاطر دارم كه نتوانستم آية «و علي امم ممن معك» را بگويم مگر پس از ده‌ها بار تكرار آن در ظرف يك هفته. چرا كه شيخ گفته بود كه بايد در اين آيه ادغام را رعايت كني آن چنان كه هشت «ميم» شنيده شود. به هر صورت كه بود قرآن را ظرف دو سال كامل از آغاز تا پايان پيش شيخ خواندم. وقتي شيخ مي‌خواست قرآن به من بياموزد، همچنان كه وضو مي‌گرفت، براي اين كار هم وضو مي‌ساخت و به من نيز دستور مي‌داد كه مثل او وضو بگيرم. آن گاه هر دو رو به قبله مي‌نشستيم. بد نيست در اين جا متذكر شوم كه وضو در نظر مسلمين نوعي شستشوست. آن‌ها نخست صورت و سپس دست راست را از انگشتان تا آرنج مي‌شويند و در مرحلة چهارم سر و پشت گوش‌ها و گردن را مسح مي‌كنند و در آخر پاها را مي‌شويند. آن‌ها مي‌گويند: پيش از وضو بهتر اين است كه شخص آب در دهان و بيني بگرداند. من از مسواك كردن بسيار ناراحت مي‌شدم و به جان مي‌آمدم. در حقيقت مسواك عبارت است از چوبي كه مسلمين براي پاك كردن دندان‌هايشان پيش از گرفتن وضو به دهانشان داخل مي‌كنند. من اعتقاد داشتم كه اين چوب به دهان و دندان‌ها آسيب مي‌رساند كه گاهي هم دهان را زخمي مي‌كرد و خون مي‌انداخت. با اين وصف من مجبور به انجام چنين كاري بودم. چون مسواك كردن در نظر مسلمين سنتي مؤكد بود و پيامبرشان نيز آن‌ها را به اين كار دستور داده بود و مسلمين هم براي اين عمل خاصيت‌هاي بسياري ذكر مي‌كردند. در زمان اقامتم در آستانه پيش خادم مسجد مي‌خوابيدم و در مقابل به وي پول مي‌دادم. خادم مردي تندخو و نامش «مروان افندي» بود. مروان نام يكي از اصحاب محمد است و خادم به اين اسم شريف بسيار افتخار مي‌كرد و به من مي‌گفت: اگر خدا پسري به تو داد اسم او را «مروان» بگذار كه مروان يكي از بزرگ‌ترين شخصيت‌هاي مجاهد اسلام است. من شب‌ها پيش همان خادم، شام مي‌خوردم و او برايم شام آماده مي‌كرد. روزهاي جمعه كه در واقع عيد مسلمين است، تعطيل بودم اما ساير روزها نزد نجاري كه آنجا بود كار مي‌كردم. از آنجا كه من فقط صبح‌ها پيش نجار كار مي‌كردم، نصف دست‌مزدي را كه به ديگر كارگرانش مي‌داد به من مي‌پرداخت. اين نجار نامش «خالد» بود. وقتي دست از كار مي‌كشيد دربارة فضائل خالدبن وليد، فاتح اسلامي و صحابي پيامبر و كسي كه در راه اسلام زحمات فراواني كشيد، بسيار روده‌درازي مي‌كرد. اما گاه نيز با خودش مي‌گفت: اميرالمؤمنين عمربن خطاب وقتي به خلافت رسيد، خالد بن وليد را عزل كرد. خالد، صاحب دكان، مردي بداخلاق و تا حدي زياد تند خو بود اما نمي‌دانم چرا نسبت به من اطمينان داشت؟ شايد به من از اين بابت اعتماد داشت كه من يك شنوندة مطيع براي او بودم و با وي در مسايل ديني و يا مسايلي كه مربوط به مغازه‌اش مي‌شد وارد بحث و گفت‌وگو نمي‌شدم. اما خالد اگرچه در ظاهر و پيش رفقايش خود را مردي پاي‌بند به دين نشان مي‌داد در باطن چنان به شريعت توجه نمي‌كرد. در نماز جمعه حاضرمي‌شد اما ساير روزها نمي‌دانم كه اصلاً نماز مي‌خواند يا نه؟ من در دكان نهار مي‌خوردم، سپس براي خواندن نماز به مسجد مي‌رفتم و تا وقت عصر در مسجد مي‌ماندم. چون از خواندن نماز عصر فارغ مي‌شدم به خانه «شيخ احمد» مي‌رفتم و دو ساعت پيش او مي‌ماندم و از وي قرآن و زبان تركي و زبان عربي را ياد مي‌گرفتم و هر جمعه زكات حقوقي را كه در يك هفته گرفته بودم، به او مي‌پرداختم. در واقع زكات رشوه‌اي بود كه از جانب من به خاطر استمرار رابطه‌ام با شيخ، به او پرداخت مي‌شد و از طرفي براي آن بود كه وي بهتر به من آموزش دهد. او هم در ياد دادن قرآن و اصول اسلام و ظرايف و دقائق زبان‌هاي عربي و تركي اصلاً كوتاهي به خرج نمي‌داد. وقتي شيخ احمد آگاه شد كه من مجرد هستم، پيشنهاد كرد كه يكي از دخترانش را به همسري من درآورد اما من با طرح اين بهانه كه «عنيّن» هستم و فاقد آن چيزي كه مردان بايد داشته باشند، از پذيرش درخواست او امتناع كردم. البته وقتي اين بهانه را مطرح كردم كه شيخ بسيار بر خواستة خود پامي‌فشرد به طوري كه نزديك بود رابطة من و او بريده شود زيرا او مي‌گفت: ازدواج سنت پيامبر است و آن حضرت فرموده: «هر كه از سنت من روي بگداند از من نيست». در اين موقع هيچ چاره‌اي نداشتم جز اين كه بيماري دروغين را اظهار كنم. شيخ هم قانع شد و روابط دوباره با همان صفا و دوستي برقرار گرديد. پس از سپري شدن دو سال از اقامتم در آستانه از شيخ اجازه خواستم كه بگذارد به وطنم برگردم اما شيخ اجازه نداد و گفت: چرا مي‌خواهي برگردي؟ در آستانه هرچه دلت بخواهد و چشمت بپسندد فراهم است، خداوند هم دنيا و دين را در آستانه قرار داده است. آن‌گاه به دنبال اين سخن گفت: تو قبلاً گفته بودي كه پدر و مادرت از دنيا رفته‌اند و هيچ برادري هم نداري. بنابراين آستانه را وطن خود فرض كن. شيخ از آنجا كه با من نيز به شدت با او مأنوس شده بود، پيوسته اصرار مي‌كرد نزد او بمانم. البته من نيز به شدت با او مأنوس شده بودم ليكن وظيفه‌اي كه به من محول شده بود، مرا وادار مي‌ساخت كه به لندن بازگردم و گزارش مفصلي از اوضاع مركز خلافت تقديم آن‌ها كنم و دستورات جديدي در مورد كار و وظايفم دريافت دارم. در طول مدت اقامتم در آستانه، عادتاً هر ماه گزارشي از حال خود و نيز تحولات و مشاهداتم به وزارت مستعمرات ارسال مي‌كردم. (نويسنده اعتراف مي‌كند كه رؤساي من حتي سفارش به انجام امور زشت و ممنوع كه ممكن است در راه رسيدن به اهداف مورد نظر بريتانيا تسهيلاتي فراهم آورد، هيچ ابايي نداشتند، و من نيز كه چاره‌اي غير از اطاعت نداشتم، بدون آن كه حتي كلمه‌اي بر زبان آورم، وظيفه‌ام را به انجام مي‌رساندم. ) ... در روز خداحافظي با شيخ، او بسيار مي‌گريست و وقت خداحافظي به من گفت: خدا به همراهت پسرم، اگر دوباره به اين جا آمدي و من از دنيا رفته بودم مرا ياد كن. به زودي در قيامت در كنار رسول خدا با هم ديدار خواهيم كرد. واقعيت اين است كه من نيز به شدت متأثر شدم و اشك‌هايم جاري شد، اما به هر حال وظيفه بالاتر از احساسات و عواطف است.

اهميت شهر نجف با دفن حضرت علي(ع) ـ نخستين امام شيعه و چهارمين خليفة مسلمين ـ آغاز مي‌شود، و از آن تاريخ پيوسته رو به آبادي و گسترش نهاده است. هنگام شهادت علي(ع) نجف سرزميني در 6 كيلومتري مركز خلافت يعني كوفه بوده، و پياده يك ساعته اين مسافت را مي‌توان پيمود. پس از شهادت حضرت علي(ع)، دو فرزندش حسن و حسين(ع)، جسد او را پنهاني به اين نقطة دوردست كه اكنون نجف نام دارد آوردند و شبانه دفن كردند. اكنون نجف يكي از بزرگ‌ترين شهرهاي بين‌النهرين و به مراتب از كوفه آبادتر است. در اين‌جا حوزة علمية تشيع قرار دارد، و علماي بسياري از سراسر بلاد اسلام، در شهر نجف رحل اقامت افكنده‌اند. بازارها، مدارس و خانه‌هاي آن، همه ساله افزايش مي‌يابد. علماي شيعه از احترام ويژه‌اي برخوردارند. خليفة عثماني كه در استانبول اقامت دارد، بنا بر دلايل زير
پاس خاطر ايشان را هميشه نگه مي‌دارد:

1. پادشاه ايران پيرو مذهب شيعه است و احترام امپراتور عثماني از علماي نجف، سبب تحكيم علايق و روابط دوستانة ايران و تركيه خواه بود. و در نتيجه از برافروختن آتش جنگ، بين دو كشور جلوگيري خواهد نمود.

2. عشاير بسياري در اطراف نجف زندگي مي‌كنند كه همگي مسلح و پيروان متعصب علما و مراجع شيعه‌اند. اينان با وجودي كه اسلحه و آموزش نظامي ندارند و با زندگي عشيره‌اي خو گرفته‌اند، معذلك اهانت به علما را تحمل نمي‌كنند، و در صورتي كه از سوي عثماني‌ها نسبت به علما بي‌احترامي شود، همگي به ضدعثماني‌هاي سني مذهب متحد خواهند شد و سر به شورش برخواهند داشت. از اين رو، عاقلانه نخواهد بود كه خلافت استانبول خود را با چنين مخاطره‌اي روبه‌رو سازد.

3. علماي شيعه در سراسر عالم تشيع مرجعيت تام دارند؛ در سرزمين‌هاي هند، آفريقا و نقاط ديگر، اگر كوچك‌ترين بي‌حرمتي از سوي عثماني‌ها به ايشان صورت گيرد، جهان تشيع متشنج خواه شد كه قهراً به سود حكومت تركيه نخواهد بود.

كربلا، دومين شهر مقدس شيعيان است. اين شهر نيز پس از شهادت حسين(ع) ـ فرزند علي بن ابي‌طالب(ع) ـ
و فاطمة زهرا موقعيت آباداني مي‌يابد. مردم عراق از حسين دعوت مي‌كنند كه براي تصدي امر خلافت مسلمين از حجاز به كوفه سفر كند. اما، همين كه او به همراه خاندانش، به سرزمين كربلا دوازده فرسنگي كوفه مي‌رسد، مردم عراق تغيير عقيده مي‌دهند و از او روي مي‌گردانند و به فرمان يزيد، براي پيكار با امام آماده مي‌شوند. «يزيدبن معاويه» خليفة اموي بود كه در شام فرمان‌روايي داشت. سپاه اموي با حسين و خاندانش نبرد مي‌كند، و سرانجام همگي رابه قتل مي‌رسانند، اين ناجوان‌مردي مردم عراق و پليدي و قساوت سپاه يزيد، يكي از لكه‌هاي ننگين تاريخ اسلام است. از آن تاريخ، شيعيان جهان كربلا را مركز زيارت و عبادت، و نقطة علاقه و توجه روحاني خود قرار مي‌دهند، و از هر سو، پيوسته بدان‌جا مي‌شتابند. گاهي در كربلا آن‌چنان ازدحام مي‌شود كه در مسيحيت هرگز چنين اجتماعي سابقه نداشته است. در شهر كربلا هم علما و مراجع شيعه به ترويج مباني دين اسلام، اشتغال دارند. مدارس آن‌جا نيز مملو از طلاب علوم ديني است. كربلا و نجف، در حقيقت مكمل يكديگرند. نهرهاي فرات و دجله كه دو رودخانه بزرگ عراق هستند و از كوه‌هايي در تركيه سرچشمه مي‌گيرند، سرزمين حاصل‌خيز بين‌النهرين را مستعد انواع كشت و زرع مي‌سازند و مردم آن‌جا از رفاه بهره‌مندند.

هنگام بازگشت به لندن، به وزارت مستعمرات پيشنهاد كردم تا مصب دجله و فرات را براي مطيع ساختن حكومت عراق، تغيير دهد تا در مواقع فتنه و شورش مسير اين رودخانه را تغيير دهند و مردم ناگزير، به هدف‌هاي استعماري انگليس تسليم شوند.

من، در كسوت يك بازرگان از مردم بربر، به نجف رفتم. در اين شهر با علماي شيعه آشنا شدم، و مراوده با آنان را توسعه دادم. در مجالس درس و مباحثه حاضر مي‌شدم، و چه بسيار كه فضاي آن محافل، مرا در خود مي‌گرفت و از آن مهم‌تر، در غالب آن حوزه‌ها، صفاي دل و پاكي ضمير حكومت مي‌كرد. عالمان شيعه را بسيار پاك‌دامن و پرهيزكار يافتم، اما متأسفانه روح تجددخواهي و هماهنگي با تحولات زمان در آن‌ها مشهود نبود و تحولات عالم، هيچ تغييري در افكارشان پديد نياورده بود.

1. علما و مراجع نجف شديداً با سلطة عثماني‌ها مخالفت مي‌ورزيدند؛ نه بدان سبب كه آنان شيعه بودند و عثماني‌ها سني، بلكه به خاطر ناراحتي از تسلط ستم‌گرانة حكام عثماني، و به اميد دست يافتن به آزادي. با اين‌همه، انديشه و هدف روشني براي رهايي جستن از بندهاي اسارت نداشتند.

2. آنان تمام اوقات خود را صرف درس و بحث در علوم ديني مي‌كردند، و مانند كشيش‌هاي قرون وسطي به دانش‌هاي جديد چندان علاقه‌اي نداشتند، و اگر چيزي مي‌دانستند به ميزان كمي بود كه سودي در بر نداشت.

3. آنان كوچك‌ترين اطلاعي از جريان‌هاي سياسي جهان نداشتند و اصولاً انديشه در اين‌گونه مسائل را عبث و بيهوده مي‌پنداشتند.

من با خود مي‌گفتم: چه تيره‌روزند اينان! جهان بيدار شده است، ولي اينان هنوز از خواب سنگين خود بيدار نشده‌اند؛ باشد كه به زودي سيل بنيان‌كني آنان را از خواب نوشين بيدار كند. من با بعضي از علما، در باب لزوم جنبشي عليه خلافت عثماني مذاكراتي كردم. اما هيچ‌گونه واكنشي از خود، نشان نمي‌دادند، و مثل اين‌كه اصولاً گوش شنوايي براي شنيدن اين مسايل ندارند. بعضي مرا به باد ريشخند مي‌گرفتند و سخنم را تعبير بدان مي‌كردند كه مي‌خواهم اوضاع جهان را دگرگون سازم و نظم عالم را بر هم زنم. اين علما به خلافت، چون امري محتوم و مقدر، مي‌نگريستند. و بر اين باور بودند كه هيچ اقدامي عليه آل عثمان نبايد كرد، مگر پس از ظهور «مهدي موعود(ع)» كه به پندار شيعه دوازدهمين امام است و به سال 255، در كودكي ناپديد شده و هم‌چنان زنده است، و در آخرالزمان ظهور مي‌كند، و دنيا را پس از آن‌كه از ستم و فساد پر شده، پر از عدل و داد خواهد كرد.

من از اين‌كه گروهي از برگزيدگان و انديشمندان اسلام، به چنين پندار بيهوده‌اي دل بسته‌اند، متحير بودم. عيناً مانند عقيده‌اي كه مسيحيان قشري به بازگشت مسيح، براي برقراري عدالت، در جهان دارند. به يكي از علما گفتم: «آيا عقيده نداريد كه بايد از هم‌اكنون، عليه بيدادگري مبارزه كرد و عدالت را در جهان برقرار ساخت. هم‌چنان‌كه پيامبر اكرم(ص)، با ستمگران مبارزه مي‌كرد؟» گفت: «پيامبر را خداوند مأمور كرده بود، و از اين رو، توانايي چنين كاري را در خود مي‌ديد». گفتم: «مگر در قرآن نمي‌خوانيم: اگر خدا را ياري كنيد، ياريتان خواهد كرد.شما نيز از سوي خدا مأموريد كه با شمشير عليه ستمگران قيام كنيد، و مردم را بر ضد آنان بشورانيد». سرانجام گفت: «گويا شما مردي تجارت پيشه‌ايد، ورود در اين موضوعات مستلزم دانستن علومي است كه فهم شما بدان قد نمي‌دهد».

باري به نجف برگرديم و از مرقد اميرمؤمنان سخن گوييم. آرام‌گاهي باشكوه و عظمت است، و مزين به انواع تزئينات زيبا، و حرمي با تالارهاي مجلل، و گنبدي بزرگ از طلاي ناب، با دو منارة بلند از طلا. شيعيان همه روزه، گروه گروه، به زيارت مرقد علي مي‌شتابند، و در نماز جماعت آن‌جا شركت مي‌كنند. با اشتياق و از سر ارادت و اخلاص ضريح مبارك را مي‌بوسند و در آستانة درهاي ورودي بر زمين مي‌افتند، و با احترام بر درگاه آن بوسه مي‌زنند. سپس بر امام درود مي‌فرستند و اذن دخول مي‌خواهند و ضريح مطهر را مي‌بوسند. در اطراف حرم، صحن بزرگي است با حجرات بسيار كه اقامت‌گاه علماي دين و زائران مشهد علوي است.

در شهر كربلا، دو آرام‌گاه مشهور وجود دارد كه هر دو با اندك تفاوتي، به شيوه و سبك آرام‌گاه حضرت علي(ع) در نجف ساخته شده‌اند. نخست حرم حسين(ع) و دوم حرم حضرت عباس برادرش، كه هر دو در كربلا شهيد شدند. زائران كربلا نيز مانند نجف، همه روزه در حرم مطهر ازدحام مي‌كنند، و به زيارت مي‌پردازند. منظرة كربلا بر روي هم، زيباتر از نجف است. اطراف آن را باغ‌هاي سبز و خرم احاطه كرده و رودخانه‌هايي از درون اين باغ‌ها مي‌گذرند.

هرچند، براي ما ويراني اين شهرها و آشفتگي اوضاع آن سبب اميدواري بود، با اين‌همه، مشاهده وضع عمومي و زندگي نامطلوب مردم، حكايت از آن مي‌كرد كه حاكمان عثماني چه جناياتي در اين شهرها مرتكب شده‌اند، اينان مردماني لجام‌گسيخته، آزمند و نادان بودند، كه هر كاري مي‌خواستند با بي‌پروايي مي‌كردند. مثل اين‌كه مردم عراق، بنده و بردة ايشانند. جامعه به طور كلي از حكومت سخت ناخشنود بود، و همان‌طور كه اشاره كرديم، پيروان تشيع، با آن‌كه آزادي و عدالت را از دست رفته مي‌ديدند، ستم حكام را تحمل مي‌كردند و از خود واكنشي نشان نمي‌دادند اهل سنت هم از تسلط استاندار ترك بر تمام شئون سرزمين خود، سخت ناخشنود بودند. مخصوصاً كه خون اشرافيت عرب در رگ‌هايشان جريان داشت و عده‌اي كه سادات وابسته به خاندان پيامبر بودند، خود را براي تصدي حكومت شايسته‌تر از استاندار عثماني مي‌دانستند.

شهرها به كلي ويران بود، و مردم در كثافت و گرد و خاك مي‌لوليدند. بر سراسر راه‌هاي مملكت نا‌ امني حكومت مي‌كرد، و گروه‌هايي از راهزنان، در انتظار كاروان‌ها بودند تا اگر سواران دولتي آن‌ها را همراهي نكنند، به تاراج و غارت كاروان مشغول شوند. از اين رو، كاروان‌هاي بزرگ، تنها زماني مي‌توانستند به سوي مقصد رهسپار شوند كه افراد مسلح از جانب حكومت، به حمايت آنان مأمور شوند.

از سوي ديگر، يك حالت درگيري و نزاع دائمي بين عشاير آن منطقه، به شدت جريان داشت. روزي نبود كه افراد عشيره‌اي به غارت و چپاول اموال عشيرة ديگر نپردازند، و چند نفر در اين ميان كشته نشوند. ناداني و بي‌خبري به صورت وحشت‌انگيزي سراسر عراق را در خود گرفته بود، و اين اوضاع تأسف‌بار دوران استيلاي كليساي قرون وسطي را بر شهرهاي اروپا به خاطر مي‌آورد. جز طبقة علماي دين كه در نجف و كربلا مقيم بودند، و تعداد كمي از طلاب، يا كساني كه با علما نوعي رابطه و پيوستگي داشتند، از هر هزار نفر، يك نفر پيدا نمي‌شد كه خواندن و نوشتن بداند و تقريباً همه بي‌سواد بودند. اقتصاد عقب‌مانده، عامل بيماري، فقر، بي‌سوادي و بدبختي‌هاي شديد مردم متوسط بود. شيرازة امور از هم‌گسيخته و هرج و مرج همه‌ جا را فراگرفته بود. مردم و حكومت به يكديگر سوءظن داشتند، و با چشم دشمني به هم نگاه مي‌كردند. از اين جهت هيچ‌گونه همكاري و تفاهمي وجود نداشت. علماي دين چنان سرگرم مسائل الهي بودند كه زندگي اين دنيا را به كلي از ياد برده بودند.

بيابان‌ها غالباً خشك و لم‌يزرع بود. دو رودخانه دجله و فرات، بي‌ آن‌كه به مصرف آبياري كشت‌زار‌ها برسد، هم‌چون مهماني از وسط اراضي تشنه به سرعت مي‌گذشتند و در دريا فرو مي‌رفتند. اين اوضاع آشفته و اين فساد و هرج و مرج، نمي‌توانست قابل دوام باشد و يقيناً تحولي را به دنبال داشت.
كوتاه سخن آن‌كه، چهار ماه در كربلا و نجف ماندم، در شهر اخير به بيماري سختي مبتلا شدم تا بدان‌جا كه از بازگشت سلامت خود نوميد گرديدم. سه هفته بيماريم به طول انجاميد، ناگزير به پزشكي در آن شهر مراجعه كردم. او داروهايي تجويز كرد كه پس از مصرف آن‌ها، تدريجاً سلامت خود را به دست آوردم. آن سال، تابستان گرمايي توان‌فرسا همه‌جا را فراگرفته بود، و من در مدت بيماري در سرداب زيرزميني كه بالنسبه هواي خنك داشت به سر مي‌بردم. صاحب‌خانه من در آن مدت، با پول كمي كه به او مي‌دادم در تهية غذا و دواي من اهتمام داشت. او بر اين عقيده بود كه خدمت‌گزاري زائران علي(ع) سبب نزديكي به خدا مي‌شود. در روزهاي اول بيماري، غذايم سوپ ساده مرغ بود، ولي بعداً با اجازة طبيب از گوشت آن و برنج هم استفاده مي‌كردم. پس از بهبودي نسبي عازم بغداد شدم،واز آنجا گزارش مفصلي از مشاهدات خود و رويدادهاي كربلا، نجف، حله، بغداد، تقريباً صد صفحه، براي وزارت مستعمرات نوشتم، و نامه را به نمايندة وزارت مستعمرات در بغداد تسليم كردم تا به لندن ارسال دارد و در انتظار دستورات جديد مبني بر اقامت بيشتر در عراق، يا عزيمت به لندن، در بغداد ماندم.

ناگفته نگذارم كه اشتياق فراوانم به مراجعت لندن، زايدالوصف بود، زيرا زمان سفرم طولاني شده، علاقه به شهر و ديار و خانواده‌ام فزوني يافته بود. مخصوصاً اشتياق ديدن «راسپوتين» ـ پسرم ـ كه اندكي پس از سفرم به عراق، به جهان آمده بود، مرا ناشكيبا مي‌داشت. اين بود كه از وزارت‌خانه خواسته بودم، دست كم، براي مدت كوتاهي اجازه دهد تا به لندن مراجعت كنم، و ضمن تقديم گزارش حضوري، مدتي را به رفع خستگي و استراحت بپردازم، زيرا اقامت در عراق، سه سال به طول انجاميده بود. نمايندة وزارت مستعمرات در بغداد، اصرار داشت به او مراجعه نكنم، زيرا سبب سوءظن مردم مي‌شد. ناگزير، اتاقي در يكي از كاروان‌سراهاي مشرف به دجله، اجاره كردم تا سوءتفاهمي روي ندهد. نمايندة مستعمرات گفته بود، همين كه جوابي از لندن برسد مرا در جريان خواهد گذاشت.

در روزهاي اقامتم در بغداد، تفاوت چشم‌گيري كه وضعيت عمومي اين شهر، با پايتخت حكومت عثماني «قسطنطنيه» داشت، عجيب بود و حكايت از آن مي‌كرد كه عثماني‌ها در خراب و كثيف نگه داشتن شهرهاي عراق، به علت دشمني و سوء ظن نسبت به اعراب، تا چه اندازه، اصرار ورزيده‌اند.

چند ماه بعد، كه از بصره به كربلا و نجف، عزيمت كردم، از بابت «شيخ محمد عبدالوهاب»، سخت نگران بودم. چندان به ثبات و پابرجايي او در راه و روشي كه برايش تعيين كرده بودم، اعتماد و اطمينان نداشتم. تلون بر مزاجش شديداً حاكم بود. علاوه بر آن زود به زود از جا در مي‌رفت و عصباني مي‌شد. با توجه به خصوصيات او بيم آن داشتم كه هرچه را تاكنون كرده‌ام بي‌نتيجه سازد و آرزوهايي كه براي او در سر پروردانده بودم بر باد دهد. روزي كه عازم بصره بودم، او اصرار داشت، به تركيه مسافرت كند و خبرهايي از آن شهر به دست آورد. به شدت او را از اين سفر بازداشتم و به او گفتم، از آن مي‌ترسم كه در تركيه، حرف‌هايي بزني كه موجب تكفير و الحاد تو گردد و سرانجام خونت را بريزند. اما واقعيت اين بود كه نمي‌خواستم با بعضي عالمان اهل سنت، ديدار و گفت‌وگويي داشته باشد، چه ممكن بود آنان با منطق محكم خود او را دوباره، به سني‌گري بازگردانند و طرح‌هايم نقش برآب گردد. وقتي ديدم شيخ در خروج از بصره، پافشاري مي‌كند، به ناچار او را به مسافرت ايران و ديداري از شيراز و اصفهان برانگيختم. ناگفته نبايد گذاشت كه اهالي آن دو شهر، شيعي مذهب بودند و بعيد به نظر مي‌رسيد كه عقايدشان در شيخ اثر گذارد، از اين بابت، كاملاً مطمئن بودم، زيرا شيخ را مي‌شناختم.

در حين خداحافظي از او پرسيدم: «آيا تو به تقيه اعتقاد داري؟» گفت: « البته، چون يكي از صحابه پيامبر(ص) ـ ظاهراً مقداد ـ ، در رويارويي با مشكران قريش كه پدر و مادرش را كشته بودند، از بيم جان به «شرك» تظاهر مي‌كرد، و پيامبر(ص) به اين روش مقداد، اشاره فرموده است.»به او گفتم: «از اين قرار بر تو واجب است كه در ايران تقيه را فراموش نكني و خود را شيعه خالص جلوه دهي، تا مگر بدين‌وسيله از تعرض در امان باشي و به مصاحبت علماي آن‌جا نايل شوي، و توفيق مطالعه در آداب و رسوم ايراني‌ها را حاصل كني، زيرا وقوف به آن، در آينده، سود بسيار به تو خواهد رساند و تو را در هدف‌هايت موفق خواهد ساخت.»

پس از اين گفت‌وگو، مبلغي پول از بابت «زكات»، در اختيار او گذاشتم، زكات نوعي ماليات اسلامي است كه از توانگران مي‌گيرند و در اموري كه به مصلحت عموم امت است صرف مي‌كنند. ضمناً چون احتياج داشت، اسبي خريدم و به او سرراهي داده و از او جدا شدم. از آن زمان تا امروز، از او خبري ندارم و نمي‌دانم چه بر سرش آمده است، نگراني و اضطرابم از آن بابت بود كه در آستانة خروج از بصره، با هم قرار گذاشته بوديم كه هر دو به بصره بازگرديم و اگر يكي از ما هنوز بازنگشته بود، گزارش احوال خود را بنويسد و به «عبدالرضا» بسپارد، تا آن ديگري بعداً باخبر شود. و تاكنون هيچ خبري از او نرسيده بود.